Aristotle, Nicomachean Ethics, Book 5

(아리스토텔레스, 니코마코스 윤리학, Book 5)

περὶ δὲ δικαιοσύνησ καὶ ἀδικίασ σκεπτέον, περὶ ποίασ τε τυγχάνουσιν οὖσαι πράξεισ, καὶ ποία μεσότησ ἐστὶν ἡ δικαιοσύνη, καὶ τὸ δίκαιον τίνων μέσον. ἡ δὲ σκέψισ ἡμῖν ἔστω κατὰ τὴν αὐτὴν μέθοδον τοῖσ προειρημένοισ.

ὁρῶμεν δὴ πάντασ τὴν τοιαύτην ἕξιν βουλομένουσ λέγειν δικαιοσύνην, ἀφ’ ἧσ πρακτικοὶ τῶν δικαίων εἰσὶ καὶ ἀφ’ ἧσ δικαιοπραγοῦσι καὶ βούλονται τὰ δίκαια· τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον καὶ περὶ ἀδικίασ, ἀφ’ ἧσ ἀδικοῦσι καὶ βούλονται τὰ ἄδικα. διὸ καὶ ἡμῖν πρῶτον ὡσ ἐν τύπῳ ὑποκείσθω ταῦτα.

οὐδὲ γὰρ τὸν αὐτὸν ἔχει τρόπον ἐπί τε τῶν ἐπιστημῶν καὶ δυνάμεων καὶ ἐπὶ τῶν ἕξεων. δύναμισ μὲν γὰρ καὶ ἐπιστήμη δοκεῖ τῶν ἐναντίων ἡ αὐτὴ εἶναι, ἕξισ δ’ ἡ ἐναντία τῶν ἐναντίων οὔ, οἱο͂ν ἀπὸ τῆσ ὑγιείασ οὐ πράττεται τὰ ἐναντία, ἀλλὰ τὰ ὑγιεινὰ μόνον· λέγομεν γὰρ ὑγιεινῶσ βαδίζειν, ὅταν βαδίζῃ ὡσ ἂν ὁ ὑγιαίνων.

πολλάκισ μὲν οὖν γνωρίζεται ἡ ἐναντία ἕξισ ἀπὸ τῆσ ἐναντίασ, πολλάκισ δὲ αἱ ἕξεισ ἀπὸ τῶν ὑποκειμένων· καχεξία φανερὰ γίνεται, καὶ ἐκ τῶν εὐεκτικῶν ἡ εὐεξία καὶ ἐκ ταύτησ τὰ εὐεκτικά.

εἰ γάρ ἐστιν ἡ εὐεξία πυκνότησ σαρκόσ, ἀνάγκη καὶ τὴν καχεξίαν εἶναι μανότητα σαρκὸσ καὶ τὸ εὐεκτικὸν τὸ ποιητικὸν πυκνότητοσ ἐν σαρκί. ἀκολουθεῖ δ’ ὡσ ἐπὶ τὸ πολύ, ἐὰν θάτερον πλεοναχῶσ λέγηται, καὶ θάτερον πλεοναχῶσ λέγεσθαι, οἱο͂ν εἰ τὸ δίκαιον, καὶ τὸ ἄδικον. ἐοίκε δὲ πλεοναχῶσ λέγεσθαι ἡ δικαιοσύνη καὶ ἡ ἀδικία, ἀλλὰ διὰ τὸ σύνεγγυσ εἶναι τὴν ὁμωνυμίαν αὐτῶν λανθάνει καὶ οὐχ ὥσπερ ἐπὶ τῶν πόρρω δήλη μᾶλλον, ἡ γὰρ διαφορὰ πολλὴ ἡ κατὰ τὴν ἰδέαν οἱο͂ν ὅτι καλεῖται κλεὶσ ὁμωνύμωσ ἥ τε ὑπὸ τὸν αὐχένα τῶν ζῴων καὶ ᾗ τὰσ θύρασ κλείουσιν.

εἰλήφθω δὴ ὁ ἄδικοσ ποσαχῶσ λέγεται.

δοκεῖ δὴ ὅ τε παράνομοσ ἄδικοσ εἶναι καὶ ὁ πλεονέκτησ καὶ ἄνισοσ, ὥστε δῆλον ὅτι καὶ ὁ δίκαιοσ ἔσται ὅ τε νόμιμοσ καὶ ὁ ἴσοσ. τὸ μὲν δίκαιον ἄρα τὸ νόμιμον καὶ τὸ ἴσον, τὸ δ’ ἄδικον τὸ παράνομον καὶ τὸ ἄνισον. ἐπεὶ δὲ πλεονέκτησ ὁ ἄδικοσ, περὶ τἀγαθὰ ἔσται, οὐ πάντα, ἀλλὰ περὶ ὅσα εὐτυχία καὶ ἀτυχία, ἃ ἐστὶ μὲν ἁπλῶσ ἀεὶ ἀγαθά, τινὶ δ’ οὐκ ἀεί.

οἱ δ’ ἄνθρωποι ταῦτα εὔχονται καὶ διώκουσιν· δεῖ δ’ οὔ, ἀλλ’ εὔχεσθαι μὲν τὰ ἁπλῶσ ἀγαθὰ καὶ αὑτοῖσ ἀγαθὰ εἶναι, αἱρεῖσθαι δὲ τὰ αὑτοῖσ ἀγαθά.

ὁ δ’ ἄδικοσ οὐκ ἀεὶ τὸ πλέον αἱρεῖται, ἀλλὰ καὶ τὸ ἔλαττον ἐπὶ τῶν ἁπλῶσ κακῶν· ἀλλ’ ὅτι δοκεῖ καὶ τὸ μεῖον κακὸν ἀγαθόν πωσ εἶναι, τοῦ δ’ ἀγαθοῦ ἐστὶν ἡ πλεονεξία, διὰ τοῦτο δοκεῖ πλεονέκτησ εἶναι. ἔστι δ’ ἄνισοσ·

τοῦτο γὰρ περιέχει καὶ κοινόν. ἐπεὶ δ’ ὁ παράνομοσ ἄδικοσ ἦν ὁ δὲ νόμιμοσ δίκαιοσ, δῆλον ὅτι πάντα τὰ νόμιμά ἐστί πωσ δίκαια· τά τε γὰρ ὡρισμένα ὑπὸ τῆσ νομοθετικῆσ νόμιμά ἐστι, καὶ ἕκαστον τούτων δίκαιον εἶναί φαμεν. οἱ δὲ νόμοι ἀγορεύουσι περὶ ἁπάντων, στοχαζόμενοι ἢ τοῦ κοινῇ συμφέροντοσ πᾶσιν ἢ τοῖσ ἀρίστοισ ἢ τοῖσ κυρίοισ κατ’ ἀρετὴν ἢ κατ’ ἄλλον τινὰ τρόπον τοιοῦτον· ὥστε ἕνα μὲν τρόπον δίκαια λέγομεν τὰ ποιητικὰ καὶ φυλακτικὰ εὐδαιμονίασ καὶ τῶν μορίων αὐτῆσ τῇ πολιτικῇ κοινωνίᾳ.

τοῦ ἀνδρείου ἔργα ποιεῖν, οἱο͂ν μὴ λείπειν τὴν τάξιν μηδὲ φεύγειν μηδὲ ῥιπτεῖν τὰ ὅπλα, καὶ τὰ τοῦ σώφρονοσ, οἱο͂ν μὴ μοιχεύειν μηδ’ ὑβρίζειν, καὶ τὰ τοῦ πράου, οἱο͂ν μὴ τύπτειν μηδὲ κακηγορεῖν, ὁμοίωσ δὲ καὶ κατὰ τὰσ ἄλλασ ἀρετὰσ καὶ μοχθηρίασ τὰ μὲν κελεύων τὰ δ’ ἀπαγορεύων, ὀρθῶσ μὲν ὁ κείμενοσ ὀρθῶσ, χεῖρον δ’ ὁ ἀπεσχεδιασμένοσ.

αὕτη μὲν οὖν ἡ δικαιοσύνη ἀρετὴ μέν ἐστι τελεία, ἀλλ’ οὐχ ἁπλῶσ ἀλλὰ πρὸσ ἕτερον.

καὶ διὰ τοῦτο πολλάκισ κρατίστη τῶν ἀρετῶν εἶναι δοκεῖ ἡ δικαιοσύνη, καὶ οὔθ’ ἕσπεροσ οὔθ’ ἑῷοσ οὕτω θαυμαστόσ· καὶ παροιμιαζόμενοί φαμεν ἐν δὲ δικαιοσύνῃ συλλήβδην πᾶσ’ ἀρετὴ ἔνι καὶ τελεία μάλιστα ἀρετή, ὅτι τῆσ τελείασ ἀρετῆσ χρῆσίσ ἐστιν. τελεία δ’ ἐστίν, ὅτι ὁ ἔχων αὐτὴν καὶ πρὸσ ἕτερον δύναται τῇ ἀρετῇ χρῆσθαι, ἀλλ’ οὐ μόνον καθ’ αὑτόν·

πολλοὶ γὰρ ἐν μὲν τοῖσ οἰκείοισ τῇ ἀρετῇ δύνανται χρῆσθαι, ἐν δὲ τοῖσ πρὸσ ἕτερον ἀδυνατοῦσιν. καὶ διὰ τοῦτο εὖ δοκεῖ ἔχειν τὸ τοῦ Βίαντοσ, ὅτι ἀρχὴ ἄνδρα δείξει·

πρὸσ ἕτερον γὰρ καὶ ἐν κοινωνίᾳ ἤδη ὁ ἄρχων. διὰ δὲ τὸ αὐτὸ τοῦτο καὶ ἀλλότριον ἀγαθὸν δοκεῖ εἶναι ἡ δικαιοσύνη μόνη τῶν ἀρετῶν, ὅτι πρὸσ ἕτερόν ἐστιν· ἄλλῳ γὰρ τὰ συμφέροντα πράττει, ἢ ἄρχοντι ἢ κοινωνῷ. κάκιστοσ μὲν οὖν ὁ καὶ πρὸσ αὑτὸν καὶ πρὸσ τοὺσ φίλουσ χρώμενοσ τῇ μοχθηρίᾳ, ἄριστοσ δ’ οὐχ ὁ πρὸσ αὑτὸν τῇ ἀρετῇ ἀλλὰ πρὸσ ἕτερον· τοῦτο γὰρ ἔργον χαλεπόν.

αὕτη μὲν οὖν ἡ δικαιοσύνη οὐ μέροσ ἀρετῆσ ἀλλ’ ὅλη ἀρετή ἐστιν, οὐδ’ ἡ ἐναντία ἀδικία μέροσ κακίασ ἀλλ’ ὅλη κακία. τί δὲ διαφέρει ἡ ἀρετὴ καὶ ἡ δικαιοσύνη αὕτη, δῆλον ἐκ τῶν εἰρημένων· ἔστι μὲν γὰρ ἡ αὐτή, τὸ δ’ εἶναι οὐ τὸ αὐτό, ἀλλ’ ᾗ μὲν πρὸσ ἕτερον, δικαιοσύνη, ᾗ δὲ τοιάδε ἕξισ ἁπλῶσ, ἀρετή.

ζητοῦμεν δέ γε τὴν ἐν μέρει ἀρετῆσ δικαιοσύνην· ἔστι γάρ τισ, ὡσ φαμέν. ὁμοίωσ δὲ καὶ περὶ ἀδικίασ τῆσ κατὰ μέροσ. σημεῖον δ’ ὅτι ἔστιν·

κατὰ μὲν γὰρ τὰσ ἄλλασ μοχθηρίασ ὁ ἐνεργῶν ἀδικεῖ μέν, πλεονεκτεῖ δ’ οὐδέν, οἱο͂ν ὁ ῥίψασ τὴν ἀσπίδα διὰ δειλίαν ἢ κακῶσ εἰπὼν διὰ χαλεπότητα ἢ οὐ βοηθήσασ χρήμασι δι’ ἀνελευθερίαν· ὅταν δὲ πλεονεκτῇ, πολλάκισ κατ’ οὐδεμίαν τῶν τοιούτων, ἀλλὰ μὴν οὐδὲ κατὰ πάσασ, κατὰ πονηρίαν δέ γε τινά ψέγομεν γάρ καὶ κατ’ ἀδικίαν. ἔστιν ἄρ’ ἄλλη τισ ἀδικία ὡσ μέροσ τῆσ ὅλησ, καὶ ἄδικόν τι ἐν μέρει τοῦ ὅλου ἀδίκου τοῦ παρὰ τὸν νόμον.

ἔτι εἰ ὃ μὲν τοῦ κερδαίνειν ἕνεκα μοιχεύει καὶ προσλαμβάνων, ὃ δὲ προστιθεὶσ καὶ ζημιούμενοσ δι’ ἐπιθυμίαν, οὗτοσ μὲν ἀκόλαστοσ δόξειεν ἂν εἶναι μᾶλλον ἢ πλεονέκτησ, ἐκεῖνοσ δ’ ἄδικοσ, ἀκόλαστοσ δ’ οὔ· δῆλον ἄρα ὅτι διὰ τὸ κερδαίνειν.

ἔτι περὶ μὲν τἆλλα πάντα ἀδικήματα γίνεται ἡ ἐπαναφορὰ ἐπί τινα μοχθηρίαν ἀεί, οἱο͂ν εἰ ἐμοίχευσεν, ἐπ’ ἀκολασίαν, εἰ ἐγκατέλιπε τὸν παραστάτην, ἐπὶ δειλίαν, εἰ ἐπάταξεν, ἐπ’ ὀργήν· εἰ δ’ ἐκέρδανεν, ἐπ’ οὐδεμίαν μοχθηρίαν ἀλλ’ ἢ ἐπ’ ἀδικίαν.

ὥστε φανερὸν ὅτι ἔστι τισ ἀδικία παρὰ τὴν ὅλην ἄλλη ἐν μέρει, συνώνυμοσ, ὅτι ὁ ὁρισμὸσ ἐν τῷ αὐτῷ γένει· ἄμφω γὰρ ἐν τῷ πρὸσ ἕτερον ἔχουσι τὴν δύναμιν, ἀλλ’ ἣ μὲν περὶ τιμὴν ἢ χρήματα ἢ σωτηρίαν, ἢ εἴ τινι ἔχοιμεν ἑνὶ ὀνόματι περιλαβεῖν ταῦτα πάντα, καὶ δι’ ἡδονὴν τὴν ἀπὸ τοῦ κέρδουσ, ἣ δὲ περὶ ἅπαντα περὶ ὅσα ὁ σπουδαῖοσ.

ὅτι μὲν οὖν εἰσὶν αἱ δικαιοσύναι πλείουσ, καὶ ὅτι ἔστι τισ καὶ ἑτέρα παρὰ τὴν ὅλην ἀρετήν, δῆλον·

τίσ δὲ καὶ ποία τισ, ληπτέον. διώρισται δὴ τὸ ἄδικον τό τε παράνομον καὶ τὸ ἄνισον, τὸ δὲ δίκαιον τό τε νόμιμον καὶ τὸ ἴσον. κατὰ μὲν οὖν τὸ παράνομον ἡ πρότερον εἰρημένη ἀδικία ἐστίν. ἐπεὶ δὲ τὸ ἄνισον καὶ τὸ παράνομον οὐ ταὐτὸν ἀλλ’ ἕτερον ὡσ μέροσ πρὸσ ὅλον τὸ μὲν γὰρ ἄνισον ἅπαν παράνομον, τὸ δὲ παράνομον οὐχ ἅπαν ἄνισον, καὶ τὸ ἄδικον καὶ ἡ ἀδικία οὐ ταὐτὰ ἀλλ’ ἕτερα ἐκείνων, τὰ μὲν ὡσ μέρη τὰ δ’ ὡσ ὅλα· μέροσ γὰρ αὕτη ἡ ἀδικία τῆσ ὅλησ ἀδικίασ, ὁμοίωσ δὲ καὶ ἡ δικαιοσύνη τῆσ δικαιοσύνησ.

ὥστε καὶ περὶ τῆσ ἐν μέρει δικαιοσύνησ καὶ περὶ τῆσ ἐν μέρει ἀδικίασ λεκτέον, καὶ τοῦ δικαίου καὶ ἀδίκου ὡσαύτωσ.

ἡ μὲν οὖν κατὰ τὴν ὅλην ἀρετὴν τεταγμένη δικαιοσύνη καὶ ἀδικία, ἣ μὲν τῆσ ὅλησ ἀρετῆσ οὖσα χρῆσισ πρὸσ ἄλλον ἣ δὲ τῆσ κακίασ, ἀφείσθω. καὶ τὸ δίκαιον δὲ καὶ τὸ ἄδικον τὸ κατὰ ταύτασ φανερὸν ὡσ διοριστέον·

σχεδὸν γὰρ τὰ πολλὰ τῶν νομίμων τὰ ἀπὸ τῆσ ὅλησ ἀρετῆσ προσταττόμενά ἐστιν· καθ’ ἑκάστην γὰρ ἀρετὴν προστάττει ζῆν καὶ καθ’ ἑκάστην μοχθηρίαν κωλύει ὁ νόμοσ. τὰ δὲ ποιητικὰ τῆσ ὅλησ ἀρετῆσ ἐστὶ τῶν νομίμων ὅσα νενομοθέτηται περὶ παιδείαν τὴν πρὸσ τὸ κοινόν.

περὶ δὲ τῆσ καθ’ ἕκαστον παιδείασ, καθ’ ἣν ἁπλῶσ ἀνὴρ ἀγαθόσ ἐστι, πότερον τῆσ πολιτικῆσ ἐστὶν ἢ ἑτέρασ, ὕστερον διοριστέον· οὐ γὰρ ἴσωσ ταὐτὸν ἀνδρί τ’ ἀγαθῷ εἶναι καὶ πολίτῃ παντί. τῆσ δὲ κατὰ μέροσ δικαιοσύνησ καὶ τοῦ κατ’ αὐτὴν δικαίου ἓν μέν ἐστιν εἶδοσ τὸ ἐν ταῖσ διανομαῖσ τιμῆσ ἢ χρημάτων ἢ τῶν ἄλλων ὅσα μεριστὰ τοῖσ κοινωνοῦσι τῆσ πολιτείασ ἐν τούτοισ γὰρ ἔστι καὶ ἄνισον ἔχειν καὶ ἴσον ἕτερον ἑτέρου, ἓν δὲ τὸ ἐν τοῖσ συναλλάγμασι διορθωτικόν.

τούτου δὲ μέρη δύο· ὅτι ἡ ἀρχὴ τῶν συναλλαγμάτων τούτων ἑκούσιοσ, τῶν δ’ ἀκουσίων τὰ μὲν λαθραῖα, οἱο͂ν κλοπὴ μοιχεία φαρμακεία προαγωγεία δουλαπατία δολοφονία ψευδομαρτυρία, τὰ δὲ βίαια, οἱο͂ν αἰκία δεσμὸσ θάνατοσ ἁρπαγὴ πήρωσισ κακηγορία προπηλακισμόσ.

ἐπεὶ δ’ ὅ τ’ ἄδικοσ ἄνισοσ καὶ τὸ ἄδικον ἄνισον, δῆλον ὅτι καὶ μέσον τι ἔστι τοῦ ἀνίσου.

τοῦτο δ’ ἐστὶ τὸ ἴσον· ἐν ὁποίᾳ γὰρ πράξει ἔστι τὸ πλέον καὶ τὸ ἔλαττον, ἔστι καὶ τὸ ἴσον. εἰ οὖν τὸ ἄδικον ἄνισον, τὸ δίκαιον ἴσον· ὅπερ καὶ ἄνευ λόγου δοκεῖ πᾶσιν. ἐπεὶ δὲ τὸ ἴσον μέσον, τὸ δίκαιον μέσον τι ἂν εἰή. ἔστι δὲ τὸ ἴσον ἐν ἐλαχίστοισ δυσίν. ἀνάγκη τοίνυν τὸ δίκαιον μέσον τε καὶ ἴσον εἶναι καὶ πρόσ τι καὶ τισίν, καὶ ᾗ μὲν μέσον, τινῶν ταῦτα δ’ ἐστὶ πλεῖον καὶ ἔλαττον, ᾗ δ’ ἴσον, δυοῖν, ᾗ δὲ δίκαιον, τισίν. ἀνάγκη ἄρα τὸ δίκαιον ἐν ἐλαχίστοισ εἶναι τέτταρσιν· οἷσ τε γὰρ δίκαιον τυγχάνει ὄν, δύο ἐστί, καὶ ἐν οἷσ, τὰ πράγματα, δύο.

καὶ ἡ αὐτὴ ἔσται ἰσότησ, οἷσ καὶ ἐν οἷσ· ὡσ γὰρ ἐκεῖνα ἔχει, τὰ ἐν οἷσ, οὕτω κἀκεῖνα ἔχει·

εἰ γὰρ μὴ ἴσοι, οὐκ ἴσα ἕξουσιν, ἀλλ’ ἐντεῦθεν αἱ μάχαι καὶ τὰ ἐγκλήματα, ὅταν ἢ μὴ ἴσα ἴσοι ἢ μὴ ἴσοι ἴσα ἔχωσι καὶ νέμωνται. ἔτι ἐκ τοῦ κατ’ ἀξίαν τοῦτο δῆλον· τὸ γὰρ δίκαιον ἐν ταῖσ νομαῖσ ὁμολογοῦσι πάντεσ κατ’ ἀξίαν τινὰ δεῖν εἶναι, τὴν μέντοι ἀξίαν οὐ τὴν αὐτὴν λέγουσι πάντεσ ὑπάρχειν, ἀλλ’ οἱ μὲν δημοκρατικοὶ ἐλευθερίαν, οἱ δ’ ὀλιγαρχικοὶ πλοῦτον, οἳ δ’ εὐγένειαν, οἱ δ’ ἀριστοκρατικοὶ ἀρετήν.

ἔστιν ἄρα τὸ δίκαιον ἀνάλογόν τι. τὸ γὰρ ἀνάλογον οὐ μόνον ἐστὶ μοναδικοῦ ἀριθμοῦ ἴδιον, ἀλλ’ ὅλωσ ἀριθμοῦ·

ἡ γὰρ ἀναλογία ἰσότησ ἐστὶ λόγων, καὶ ἐν τέτταρσιν ἐλαχίστοισ. ἡ μὲν οὖν διῃρημένη ὅτι ἐν τέτταρσι, δῆλον. ἀλλὰ καὶ ἡ συνεχήσ· τῷ γὰρ ἑνὶ ὡσ δυσὶ χρῆται καὶ δὶσ λέγει, οἱο͂ν ὡσ ἡ τοῦ α πρὸσ τὴν τοῦ β, οὕτωσ ἡ τοῦ β πρὸσ τὴν τοῦ γ. δὶσ οὖν ἡ τοῦ β εἴρηται· ὥστ’ ἐὰν ἡ τοῦ β τεθῇ δίσ, τέτταρα ἔσται τὰ ἀνάλογα.

ἔστι δὲ καὶ τὸ δίκαιον ἐν τέτταρσιν ἐλαχίστοισ, καὶ ὁ λόγοσ ὁ αὐτόσ· διῄρηται γὰρ ὁμοίωσ οἷσ τε καὶ ἅ.

ἔσται ἄρα ὡσ ὁ α ὁρ́οσ πρὸσ τὸν β, οὕτωσ ὁ γ πρὸσ τὸν δ, καὶ ἐναλλὰξ ἄρα, ὡσ ὁ α πρὸσ τὸν γ, ὁ β πρὸσ τὸν δ. ὥστε καὶ τὸ ὅλον πρὸσ τὸ ὅλον· ὅπερ ἡ νομὴ συνδυάζει, κἂν οὕτω συντεθῇ, δικαίωσ συνδυάζει. ἡ ἄρα τοῦ α ὁρ́ου τῷ γ καὶ ἡ τοῦ β τῷ δ σύζευξισ τὸ ἐν διανομῇ δίκαιόν ἐστι, καὶ μέσον τὸ δίκαιον τοῦτ’ ἐστί, <τὸ δ’ ἄδικον> τὸ παρὰ τὸ ἀνάλογον· τὸ γὰρ ἀνάλογον μέσον, τὸ δὲ δίκαιον ἀνάλογον.

καλοῦσι δὲ τὴν τοιαύτην ἀναλογίαν γεωμετρικὴν οἱ μαθηματικοί· ἐν γὰρ τῇ γεωμετρικῇ συμβαίνει καὶ τὸ ὅλον πρὸσ τὸ ὅλον ὅπερ ἑκάτερον πρὸσ ἑκάτερον. ἔστι δ’ οὐ συνεχὴσ αὕτη ἡ ἀναλογία·

οὐ γὰρ γίνεται εἷσ ἀριθμῷ ὁρ́οσ, ᾧ καὶ ὅ. τὸ μὲν οὖν δίκαιον τοῦτο, τὸ ἀνάλογον· τὸ δ’ ἄδικον τὸ παρὰ τὸ ἀνάλογον. γίνεται ἄρα τὸ μὲν πλέον τὸ δ’ ἔλαττον, ὅπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἔργων συμβαίνει· ὁ μὲν γὰρ ἀδικῶν πλέον ἔχει, ὁ δ’ ἀδικούμενοσ ἔλαττον τοῦ ἀγαθοῦ. ἐπὶ δὲ τοῦ κακοῦ ἀνάπαλιν· ἐν ἀγαθοῦ γὰρ λόγῳ γίνεται τὸ ἔλαττον κακὸν πρὸσ τὸ μεῖζον κακόν·

ἔστι γὰρ τὸ ἔλαττον κακὸν μᾶλλον αἱρετὸν τοῦ μείζονοσ, τὸ δ’ αἱρετὸν ἀγαθόν, καὶ τὸ μᾶλλον μεῖζον. τὸ μὲν οὖν ἓν εἶδοσ τοῦ δικαίου τοῦτ’ ἐστίν. τὸ δὲ λοιπὸν ἓν τὸ διορθωτικόν, ὃ γίνεται ἐν τοῖσ συναλλάγμασι καὶ τοῖσ ἑκουσίοισ καὶ τοῖσ ἀκουσίοισ.

τοῦτο δὲ τὸ δίκαιον ἄλλο εἶδοσ ἔχει τοῦ πρότερον. τὸ μὲν γὰρ διανεμητικὸν δίκαιον τῶν κοινῶν ἀεὶ κατὰ τὴν ἀναλογίαν ἐστὶ τὴν εἰρημένην· καὶ γὰρ ἀπὸ χρημάτων κοινῶν ἐὰν γίνηται ἡ διανομή, ἔσται κατὰ τὸν λόγον τὸν αὐτὸν ὅνπερ ἔχουσι πρὸσ ἄλληλα τὰ εἰσενεχθέντα· καὶ τὸ ἄδικον τὸ ἀντικείμενον τῷ δικαίῳ τούτῳ τὸ παρὰ τὸ ἀνάλογόν ἐστιν.

τὸ δ’ ἐν τοῖσ συναλλάγμασι δίκαιον ἐστὶ μὲν ἴσον τι, καὶ τὸ ἄδικον ἄνισον, ἀλλ’ οὐ κατὰ τὴν ἀναλογίαν ἐκείνην ἀλλὰ κατὰ τὴν ἀριθμητικήν. οὐδὲν γὰρ διαφέρει, εἰ ἐπιεικὴσ φαῦλον ἀπεστέρησεν ἢ φαῦλοσ ἐπιεικῆ, οὐδ’ εἰ ἐμοίχευσεν ἐπιεικὴσ ἢ φαῦλοσ· ἀλλὰ πρὸσ τοῦ βλάβουσ τὴν διαφορὰν μόνον βλέπει ὁ νόμοσ, καὶ χρῆται ὡσ ἴσοισ, εἰ ὃ μὲν ἀδικεῖ ὃ δ’ ἀδικεῖται, καὶ εἰ ἔβλαψεν ὃ δὲ βέβλαπται.

ὥστε τὸ ἄδικον τοῦτο ἄνισον ὂν ἰσάζειν πειρᾶται ὁ δικαστήσ·

καὶ γὰρ ὅταν ὃ μὲν πληγῇ ὃ δὲ πατάξῃ, ἢ καὶ κτείνῃ ὃ δ’ ἀποθάνῃ, διῄρηται τὸ πάθοσ καὶ ἡ πρᾶξισ εἰσ ἄνισα· ἀλλὰ πειρᾶται τῇ ζημίᾳ ἰσάζειν, ἀφαιρῶν τοῦ κέρδουσ. λέγεται γὰρ ὡσ ἁπλῶσ εἰπεῖν ἐπὶ τοῖσ τοιούτοισ, κἂν εἰ μή τισιν οἰκεῖον ὄνομα εἰή, τὸ κέρδοσ, οἱο͂ν τῷ πατάξαντι, καὶ ἡ ζημία τῷ παθόντι·

ἀλλ’ ὅταν γε μετρηθῇ τὸ πάθοσ, καλεῖται τὸ μὲν ζημία τὸ δὲ κέρδοσ. ὥστε τοῦ μὲν πλείονοσ καὶ ἐλάττονοσ τὸ ἴσον μέσον, τὸ δὲ κέρδοσ καὶ ἡ ζημία τὸ μὲν πλέον τὸ δ’ ἔλαττον ἐναντίωσ, τὸ μὲν τοῦ ἀγαθοῦ πλέον τοῦ κακοῦ δ’ ἔλαττον κέρδοσ, τὸ δ’ ἐναντίον ζημία· ὧν ἦν μέσον τὸ ἴσον, ὃ λέγομεν εἶναι δίκαιον·

ὥστε τὸ ἐπανορθωτικὸν δίκαιον ἂν εἰή τὸ μέσον ζημίασ καὶ κέρδουσ. διὸ καὶ ὅταν ἀμφισβητῶσιν, ἐπὶ τὸν δικαστὴν καταφεύγουσιν· τὸ δ’ ἐπὶ τὸν δικαστὴν ἰέναι ἰέναι ἐστὶν ἐπὶ τὸ δίκαιον·

ὁ γὰρ δικαστὴσ βούλεται εἶναι οἱο͂ν δίκαιον ἔμψυχον· καὶ ζητοῦσι δικαστὴν μέσον, καὶ καλοῦσιν ἔνιοι μεσιδίουσ, ὡσ ἐὰν τοῦ μέσου τύχωσι, τοῦ δικαίου τευξόμενοι. μέσον ἄρα τι τὸ δίκαιον, εἴπερ καὶ ὁ δικαστήσ. ὁ δὲ δικαστὴσ ἐπανισοῖ, καὶ ὥσπερ γραμμῆσ εἰσ ἄνισα τετμημένησ, ᾧ τὸ μεῖζον τμῆμα τῆσ ἡμισείασ ὑπερέχει, τοῦτ’ ἀφεῖλε καὶ τῷ ἐλάττονι τμήματι προσέθηκεν. ὅταν δὲ δίχα διαιρεθῇ τὸ ὅλον, τότε φασὶν ἔχειν τὸ αὑτοῦ ὅταν λάβωσι τὸ ἴσον.

τὸ δ’ ἴσον μέσον ἐστὶ τῆσ μείζονοσ καὶ ἐλάττονοσ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν. διὰ τοῦτο καὶ ὀνομάζεται δίκαιον, ὅτι δίχα ἐστίν, ὥσπερ ἂν εἴ τισ εἴποι δίχαιον, καὶ ὁ δικαστὴσ διχαστήσ.

ἐπὰν γὰρ δύο ἴσων ἀφαιρεθῇ ἀπὸ θατέρου, πρὸσ θάτερον δὲ προστεθῇ, δυσὶ τούτοισ ὑπερέχει θάτερον· εἰ γὰρ ἀφῃρέθη μέν, μὴ προσετέθη δέ, ἑνὶ ἂν μόνον ὑπερεῖχεν. τοῦ μέσου ἄρα ἑνί, καὶ τὸ μέσον, ἀφ’ οὗ ἀφῃρέθη, ἑνί.

τούτῳ ἄρα γνωριοῦμεν τί τε ἀφελεῖν δεῖ ἀπὸ τοῦ πλέον ἔχοντοσ, καὶ τί προσθεῖναι τῷ ἔλαττον ἔχοντι· ᾧ μὲν γὰρ τὸ μέσον ὑπερέχει, τοῦτο προσθεῖναι δεῖ τῷ ἔλαττον ἔχοντι, ᾧ δ’ ὑπερέχεται, ἀφελεῖν ἀπὸ τοῦ μεγίστου. ἴσαι αἱ ἐφ’ ὧν αα ββ γγ ἀλλήλαισ·

ἀπὸ τῆσ αα ἀφῃρήσθω τὸ αε, καὶ προσκείσθω τῇ γγ τὸ ἐφ’ ᾧ γδ, ὥστε ὅλη ἡ δγγ τῆσ εα ὑπερέχει τῷ γδ καὶ τῷ γζ· τῆσ ἄρα ββ τῷ γδ. ἔστι δὲ τοῦτο καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν· ἀνῃροῦντο γὰρ ἄν, εἰ μὴ ἐποίει τὸ ποιοῦν καὶ ὅσον καὶ οἱο͂ν, καὶ τὸ πάσχον ἔπασχε τοῦτο καὶ τοσοῦτον καὶ τοιοῦτον.

ἐλήλυθε δὲ τὰ ὀνόματα ταῦτα, ἥ τε ζημία καὶ τὸ κέρδοσ, ἐκ τῆσ ἑκουσίου ἀλλαγῆσ· τὸ μὲν γὰρ πλέον ἔχειν ἢ τὰ αὑτοῦ κερδαίνειν λέγεται, τὸ δ’ ἔλαττον τῶν ἐξ ἀρχῆσ ζημιοῦσθαι, οἱο͂ν ἐν τῷ ὠνεῖσθαι καὶ πωλεῖν καὶ ἐν ὅσοισ ἄλλοισ ἄδειαν δέδωκεν ὁ νόμοσ· ὅταν δὲ μήτε πλέον μήτ’ ἔλαττον ἀλλ’ αὐτὰ <τὰ> δι’ αὐτῶν γένηται, τὰ αὑτῶν φασὶν ἔχειν καὶ οὔτε ζημιοῦσθαι οὔτε κερδαίνειν.

ὥστε κέρδουσ τινὸσ καὶ ζημίασ μέσον τὸ δίκαιόν ἐστι τῶν παρὰ τὸ ἑκούσιον, τὸ ἴσον ἔχειν καὶ πρότερον καὶ ὕστερον. δοκεῖ δέ τισι καὶ τὸ ἀντιπεπονθὸσ εἶναι ἁπλῶσ δίκαιον, ὥσπερ οἱ Πυθαγόρειοι ἔφασαν·

ὡρίζοντο γὰρ ἁπλῶσ τὸ δίκαιον τὸ ἀντιπεπονθὸσ ἄλλῳ. τὸ δ’ ἀντιπεπονθὸσ οὐκ ἐφαρμόττει οὔτ’ ἐπὶ τὸ νεμητικὸν δίκαιον οὔτ’ ἐπὶ τὸ διορθωτικόν ‐ καίτοι βούλονταί γε τοῦτο λέγειν καὶ τὸ Ῥαδαμάνθυοσ δίκαιον· εἴ κε πάθοι τά τ’ ἔρεξε, δίκη κ’ ἰθεῖα γένοιτο ‐ πολλαχοῦ γὰρ διαφωνεῖ·

οἱο͂ν εἰ ἀρχὴν ἔχων ἐπάταξεν, οὐ δεῖ ἀντιπληγῆναι, καὶ εἰ ἄρχοντα ἐπάταξεν, οὐ πληγῆναι μόνον δεῖ ἀλλὰ καὶ κολασθῆναι. ἔτι τὸ ἑκούσιον καὶ τὸ ἀκούσιον διαφέρει πολύ.

ἀλλ’ ἐν μὲν ταῖσ κοινωνίαισ ταῖσ ἀλλακτικαῖσ συνέχει τὸ τοιοῦτον δίκαιον, τὸ ἀντιπεπονθὸσ κατ’ ἀναλογίαν καὶ μὴ κατ’ ἰσότητα. τῷ ἀντιποιεῖν γὰρ ἀνάλογον συμμένει ἡ πόλισ. ἢ γὰρ τὸ κακῶσ ζητοῦσιν· εἰ δὲ μή, δουλεία δοκεῖ εἶναι εἰ μὴ ἀντιποιήσει·

ἢ τὸ εὖ· εἰ δὲ μή, μετάδοσισ οὐ γίνεται, τῇ μεταδόσει δὲ συμμένουσιν. διὸ καὶ Χαρίτων ἱερὸν ἐμποδὼν ποιοῦνται, ἵν’ ἀνταπόδοσισ ᾖ· τοῦτο γὰρ ἴδιον χάριτοσ· ἀνθυπηρετῆσαι γὰρ δεῖ τῷ χαρισαμένῳ, καὶ πάλιν αὐτὸν ἄρξαι χαριζόμενον. ποιεῖ δὲ τὴν ἀντίδοσιν τὴν κατ’ ἀναλογίαν ἡ κατὰ διάμετρον σύζευξισ.

οἰκοδόμοσ ἐφ’ ᾧ α, σκυτοτόμοσ ἐφ’ ᾧ β, οἰκία ἐφ’ ᾧ γ, ὑπόδημα ἐφ’ ᾧ δ. δεῖ οὖν λαμβάνειν τὸν οἰκοδόμον παρὰ τοῦ σκυτοτόμου τὸ ἐκείνου ἔργον, καὶ αὐτὸν ἐκείνῳ μεταδιδόναι τὸ αὑτοῦ. ἐὰν οὖν πρῶτον ᾖ τὸ κατὰ τὴν ἀναλογίαν ἴσον, εἶτα τὸ ἀντιπεπονθὸσ γένηται, ἔσται τὸ λεγόμενον. εἰ δὲ μή, οὐκ ἴσον, οὐδὲ συμμένει·

οὐθὲν γὰρ κωλύει κρεῖττον εἶναι τὸ θατέρου ἔργον ἢ τὸ θατέρου· δεῖ οὖν ταῦτα ἰσασθῆναι. ἔστι δὲ τοῦτο καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν· ἀνῃροῦντο γὰρ ἄν, εἰ μὴ <ὃ> ἐποίει τὸ ποιοῦν καὶ ὅσον καὶ οἱο͂ν, καὶ τὸ πάσχον ἔπασχε τοῦτο καὶ τοσοῦτον καὶ τοιοῦτον. οὐ γὰρ ἐκ δύο ἰατρῶν γίνεται κοινωνία, ἀλλ’ ἐξ ἰατροῦ καὶ γεωργοῦ, καὶ ὅλωσ ἑτέρων καὶ οὐκ ἴσων·

ἀλλὰ τούτουσ δεῖ ἰσασθῆναι. διὸ πάντα συμβλητὰ δεῖ πωσ εἶναι, ὧν ἐστὶν ἀλλαγή. ἐφ’ ὃ τὸ νόμισμ’ ἐλήλυθε, καὶ γίνεταί πωσ μέσον·

πάντα γὰρ μετρεῖ, ὥστε καὶ τὴν ὑπεροχὴν καὶ τὴν ἔλλειψιν, πόσα ἄττα δὴ ὑποδήματ’ ἴσον οἰκίᾳ ἢ τροφῇ. δεῖ τοίνυν ὅπερ οἰκοδόμοσ πρὸσ σκυτοτόμον, τοσαδὶ ὑποδήματα πρὸσ οἰκίαν ἢ τροφήν. εἰ γὰρ μὴ τοῦτο, οὐκ ἔσται ἀλλαγὴ οὐδὲ κοινωνία. τοῦτο δ’, εἰ μὴ ἴσα εἰή πωσ, οὐκ ἔσται.

δεῖ ἄρα ἑνί τινι πάντα μετρεῖσθαι, ὥσπερ ἐλέχθη πρότερον. τοῦτο δ’ ἐστὶ τῇ μὲν ἀληθείᾳ ἡ χρεία, ἣ πάντα συνέχει· εἰ γὰρ μηθὲν δέοιντο ἢ μὴ ὁμοίωσ, ἢ οὐκ ἔσται ἀλλαγὴ ἢ οὐχ ἡ αὐτή· οἱο͂ν δ’ ὑπάλλαγμα τῆσ χρείασ τὸ νόμισμα γέγονε κατὰ συνθήκην· καὶ διὰ τοῦτο τοὔνομα ἔχει νόμισμα, ὅτι οὐ φύσει ἀλλὰ νόμῳ ἐστί, καὶ ἐφ’ ἡμῖν μεταβαλεῖν καὶ ποιῆσαι ἄχρηστον.

ἔσται δὴ ἀντιπεπονθόσ, ὅταν ἰσασθῇ, ὥστε ὅπερ γεωργὸσ πρὸσ σκυτοτόμον, τὸ ἔργον τὸ τοῦ σκυτοτόμου πρὸσ τὸ τοῦ γεωργοῦ. εἰσ σχῆμα δ’ ἀναλογίασ οὐ δεῖ ἄγειν, ὅταν ἀλλάξωνται εἰ δὲ μή, ἀμφοτέρασ ἕξει τὰσ ὑπεροχὰσ τὸ ἕτερον ἄκρον, ἀλλ’ ὅταν ἔχωσι τὰ αὑτῶν.

οὕτωσ ἴσοι καὶ κοινωνοί, ὅτι αὕτη ἡ ἰσότησ δύναται ἐπ’ αὐτῶν γίνεσθαι. σκυτοτόμοσ β, τὸ ἔργον αὐτοῦ τὸ ἰσασμένον δ.

εἰ δ’ οὕτω μὴ ἦν ἀντιπεπονθέναι, οὐκ ἂν ἦν κοινωνία. ὅτι δ’ ἡ χρεία συνέχει ὥσπερ ἕν τι ὄν, δηλοῖ ὅτι ὅταν μὴ ἐν χρείᾳ ὦσιν ἀλλήλων, ἢ ἀμφότεροι ἢ ἅτεροσ, οὐκ ἀλλάττονται, ὥσπερ ὅταν οὗ ἔχει αὐτὸσ δέηταί τισ, οἱο͂ν οἴνου, διδόντεσ σίτου ἐξαγωγήν. δεῖ ἄρα τοῦτο ἰσασθῆναι.

ὑπὲρ δὲ τῆσ μελλούσησ ἀλλαγῆσ, εἰ νῦν μηδὲν δεῖται, ὅτι ἔσται ἂν δεηθῇ, τὸ νόμισμα οἱο͂ν ἐγγυητήσ ἐσθ’ ἡμῖν· δεῖ γὰρ τοῦτο φέροντι εἶναι λαβεῖν. πάσχει μὲν οὖν καὶ τοῦτο τὸ αὐτό· οὐ γὰρ ἀεὶ ἴσον δύναται· ὅμωσ δὲ βούλεται μένειν μᾶλλον. διὸ δεῖ πάντα τετιμῆσθαι· οὕτω γὰρ ἀεὶ ἔσται ἀλλαγή, εἰ δὲ τοῦτο, κοινωνία.

τὸ δὴ νόμισμα ὥσπερ μέτρον σύμμετρα ποιῆσαν ἰσάζει· οὔτε γὰρ ἂν μὴ οὔσησ ἀλλαγῆσ κοινωνία ἦν, οὔτ’ ἀλλαγὴ ἰσότητοσ μὴ οὔσησ, οὔτ’ ἰσότησ μὴ οὔσησ συμμετρίασ. τῇ μὲν οὖν ἀληθείᾳ ἀδύνατον τὰ τοσοῦτον διαφέροντα σύμμετρα γενέσθαι, πρὸσ δὲ τὴν χρείαν ἐνδέχεται ἱκανῶσ. ἓν δή τι δεῖ εἶναι, τοῦτο δ’ ἐξ ὑποθέσεωσ· διὸ νόμισμα καλεῖται·

τοῦτο γὰρ πάντα ποιεῖ σύμμετρα· μετρεῖται γὰρ πάντα νομίσματι. οἰκία α, μναῖ δέκα β, κλίνη γ. τὸ α τοῦ β ἥμισυ, εἰ πέντε μνῶν ἀξία ἡ οἰκία, ἢ ἴσον· ἡ δὲ κλίνη δέκατον μέροσ, τὸ γ τοῦ β· δῆλον τοίνυν πόσαι κλῖναι ἴσον οἰκίᾳ, ὅτι πέντε.

ὅτι δ’ οὕτωσ ἡ ἀλλαγὴ ἦν πρὶν τὸ νόμισμα εἶναι, δῆλον· διαφέρει γὰρ οὐδὲν ἢ κλῖναι πέντε ἀντὶ οἰκίασ, ἢ ὅσου αἱ πέντε κλῖναι. τί μὲν οὖν τὸ ἄδικον καὶ τί τὸ δίκαιόν ἐστιν, εἴρηται. διωρισμένων δὲ τούτων δῆλον ὅτι ἡ δικαιοπραγία μέσον ἐστὶ τοῦ ἀδικεῖν καὶ ἀδικεῖσθαι·

τὸ μὲν γὰρ πλέον ἔχειν τὸ δ’ ἔλαττόν ἐστιν. ἡ δὲ δικαιοσύνη μεσότησ τίσ ἐστιν, οὐ τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον ταῖσ ἄλλαισ ἀρεταῖσ, ἀλλ’ ὅτι μέσου ἐστίν· ἡ δ’ ἀδικία τῶν ἄκρων. καὶ ἡ μὲν δικαιοσύνη ἐστὶ καθ’ ἣν ὁ δίκαιοσ λέγεται πρακτικὸσ κατὰ προαίρεσιν τοῦ δικαίου, καὶ διανεμητικὸσ καὶ αὑτῷ πρὸσ ἄλλον καὶ ἑτέρῳ πρὸσ ἕτερον οὐχ οὕτωσ ὥστε τοῦ μὲν αἱρετοῦ πλέον αὑτῷ ἔλαττον δὲ τῷ πλησίον, τοῦ βλαβεροῦ δ’ ἀνάπαλιν, ἀλλὰ τοῦ ἴσου τοῦ κατ’ ἀναλογίαν, ὁμοίωσ δὲ καὶ ἄλλῳ πρὸσ ἄλλον.

ἡ δ’ ἀδικία τοὐναντίον τοῦ ἀδίκου.

τοῦτο δ’ ἐστὶν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψισ τοῦ ὠφελίμου ἢ βλαβεροῦ παρὰ τὸ ἀνάλογον. διὸ ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψισ ἡ ἀδικία, ὅτι ὑπερβολῆσ καὶ ἐλλείψεώσ ἐστιν, ἐφ’ αὑτοῦ μὲν ὑπερβολῆσ μὲν τοῦ ἁπλῶσ ὠφελίμου, ἐλλείψεωσ δὲ τοῦ βλαβεροῦ· ἐπὶ δὲ τῶν ἄλλων τὸ μὲν ὅλον ὁμοίωσ, τὸ δὲ παρὰ τὸ ἀνάλογον, ὁποτέρωσ ἔτυχεν.

τοῦ δὲ ἀδικήματοσ τὸ μὲν ἔλαττον ἀδικεῖσθαί ἐστι, τὸ δὲ μεῖζον τὸ ἀδικεῖν. περὶ μὲν οὖν δικαιοσύνησ καὶ ἀδικίασ, τίσ ἑκατέρασ ἐστὶν ἡ φύσισ, εἰρήσθω τοῦτον τὸν τρόπον, ὁμοίωσ δὲ καὶ περὶ δικαίου καὶ ἀδίκου καθόλου. ἐπεὶ δ’ ἔστιν ἀδικοῦντα μήπω ἄδικον εἶναι, ὁ ποῖα ἀδικήματα ἀδικῶν ἤδη ἄδικόσ ἐστιν ἑκάστην ἀδικίαν, οἱο͂ν κλέπτησ ἢ μοιχὸσ ἢ λῃστήσ;

ἢ οὕτω μὲν οὐδὲν διοίσει; καὶ γὰρ ἂν συγγένοιτο γυναικὶ εἰδὼσ τὸ ᾗ, ἀλλ’ οὐ διὰ προαιρέσεωσ ἀρχὴν ἀλλὰ διὰ πάθοσ. ἀδικεῖ μὲν οὖν, ἄδικοσ δ’ οὐκ ἔστιν, οἱο͂ν οὐ κλέπτησ, ἔκλεψε δέ, οὐδὲ μοιχόσ, ἐμοίχευσε δέ·

ὁμοίωσ δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων. πῶσ μὲν οὖν ἔχει τὸ ἀντιπεπονθὸσ πρὸσ τὸ δίκαιον, εἴρηται πρότερον· δεῖ δὲ μὴ λανθάνειν ὅτι τὸ ζητούμενόν ἐστι καὶ τὸ ἁπλῶσ δίκαιον καὶ τὸ πολιτικὸν δίκαιον. τοῦτο δ’ ἔστιν ἐπὶ κοινωνῶν βίου πρὸσ τὸ εἶναι αὐτάρκειαν, ἐλευθέρων καὶ ἴσων ἢ κατ’ ἀναλογίαν ἢ κατ’ ἀριθμόν·

ὥστε ὅσοισ μή ἐστι τοῦτο, οὐκ ἔστι τούτοισ πρὸσ ἀλλήλουσ τὸ πολιτικὸν δίκαιον, ἀλλά τι δίκαιον καὶ καθ’ ὁμοιότητα. ἔστι γὰρ δίκαιον, οἷσ καὶ νόμοσ πρὸσ αὑτούσ·

νόμοσ δ’, ἐν οἷσ ἀδικία· ἡ γὰρ δίκη κρίσισ τοῦ δικαίου καὶ τοῦ ἀδίκου. ἐν οἷσ δ’ ἀδικία, καὶ τὸ ἀδικεῖν ἐν τούτοισ ἐν οἷσ δὲ τὸ ἀδικεῖν, οὐ πᾶσιν ἀδικία, τοῦτο δ’ ἐστὶ τὸ πλέον αὑτῷ νέμειν τῶν ἁπλῶσ ἀγαθῶν, ἔλαττον δὲ τῶν ἁπλῶσ κακῶν. διὸ οὐκ ἐῶμεν ἄρχειν ἄνθρωπον, ἀλλὰ τὸν λόγον, ὅτι ἑαυτῷ τοῦτο ποιεῖ καὶ γίνεται τύραννοσ.

ἔστι δ’ ὁ ἄρχων φύλαξ τοῦ δικαίου, εἰ δὲ τοῦ δικαίου, καὶ τοῦ ἴσου.

ἐπεὶ δ’ οὐθὲν αὐτῷ πλέον εἶναι δοκεῖ, εἴπερ δίκαιοσ οὐ γὰρ νέμει πλέον τοῦ ἁπλῶσ ἀγαθοῦ αὑτῷ, εἰ μὴ πρὸσ αὐτὸν ἀνάλογόν ἐστιν· διὸ ἑτέρῳ πονεῖ· καὶ διὰ τοῦτο ἀλλότριον εἶναί φασιν ἀγαθὸν τὴν δικαιοσύνην, καθάπερ ἐλέχθη καὶ πρότερον·

μισθὸσ ἄρα τισ δοτέοσ, τοῦτο δὲ τιμὴ καὶ γέρασ· ὅτῳ δὲ μὴ ἱκανὰ τὰ τοιαῦτα, οὗτοι γίνονται τύραννοι. τὸ δὲ δεσποτικὸν δίκαιον καὶ τὸ πατρικὸν οὐ ταὐτὸν τούτοισ ἀλλ’ ὅμοιον· οὐ γὰρ ἔστιν ἀδικία πρὸσ τὰ αὑτοῦ ἁπλῶσ, τὸ δὲ κτῆμα καὶ τὸ τέκνον, ἑώσ ἂν ᾖ πηλίκον καὶ χωρισθῇ, ὥσπερ μέροσ αὑτοῦ, αὑτὸν δ’ οὐδεὶσ προαιρεῖται βλάπτειν· διὸ οὐκ ἔστιν ἀδικία πρὸσ αὑτόν·

οὐδ’ ἄρα ἄδικον οὐδὲ δίκαιον τὸ πολιτικόν· κατὰ νόμον γὰρ ἦν, καὶ ἐν οἷσ ἐπεφύκει εἶναι νόμοσ, οὗτοι δ’ ἦσαν οἷσ ὑπάρχει ἰσότησ τοῦ ἄρχειν καὶ ἄρχεσθαι. διὸ μᾶλλον πρὸσ γυναῖκά ἐστι δίκαιον ἢ πρὸσ τέκνα καὶ κτήματα·

τοῦτο γάρ ἐστι τὸ οἰκονομικὸν δίκαιον· ἕτερον δὲ καὶ τοῦτο τοῦ πολιτικοῦ. τοῦ δὲ πολιτικοῦ δικαίου τὸ μὲν φυσικόν ἐστι τὸ δὲ νομικόν, φυσικὸν μὲν τὸ πανταχοῦ τὴν αὐτὴν ἔχον δύναμιν, καὶ οὐ τῷ δοκεῖν ἢ μή, νομικὸν δὲ ὃ ἐξ ἀρχῆσ μὲν οὐδὲν διαφέρει οὕτωσ ἢ ἄλλωσ, ὅταν δὲ θῶνται, διαφέρει, οἱο͂ν τὸ μνᾶσ λυτροῦσθαι, ἢ τὸ αἶγα θύειν ἀλλὰ μὴ δύο πρόβατα, ἔτι ὅσα ἐπὶ τῶν καθ’ ἕκαστα νομοθετοῦσιν, οἱο͂ν τὸ θύειν Βρασίδᾳ, καὶ τὰ ψηφισματώδη. δοκεῖ δ’ ἐνίοισ εἶναι πάντα τοιαῦτα, ὅτι τὸ μὲν φύσει ἀκίνητον καὶ πανταχοῦ τὴν αὐτὴν ἔχει δύναμιν, ὥσπερ τὸ πῦρ καὶ ἐνθάδε καὶ ἐν Πέρσαισ καίει, τὰ δὲ δίκαια κινούμενα ὁρῶσιν.

τοῦτο δ’ οὐκ ἔστιν οὕτωσ ἔχον, ἀλλ’ ἔστιν ὥσ·

καίτοι παρά γε τοῖσ θεοῖσ ἴσωσ οὐδαμῶσ, παρ’ ἡμῖν δ’ ἔστι μέν τι καὶ φύσει, κινητὸν μέντοι πᾶν, ἀλλ’ ὅμωσ ἐστὶ τὸ μὲν φύσει τὸ δ’ οὐ φύσει. ποῖον δὲ φύσει τῶν ἐνδεχομένων καὶ ἄλλωσ ἔχειν, καὶ ποῖον οὒ ἀλλὰ νομικὸν καὶ συνθήκῃ, εἴπερ ἄμφω κινητὰ ὁμοίωσ, δῆλον.

καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων ὁ αὐτὸσ ἁρμόσει διορισμόσ· φύσει γὰρ ἡ δεξιὰ κρείττων, καίτοι ἐνδέχεται πάντασ ἀμφιδεξίουσ γενέσθαι. τὰ δὲ κατὰ συνθήκην καὶ τὸ συμφέρον τῶν δικαίων ὅμοιά ἐστι τοῖσ μέτροισ·

οὐ γὰρ πανταχοῦ ἴσα τὰ οἰνηρὰ καὶ σιτηρὰ μέτρα, ἀλλ’ οὗ μὲν ὠνοῦνται, μείζω, οὗ δὲ πωλοῦσιν, ἐλάττω.

ὁμοίωσ δὲ καὶ τὰ μὴ φυσικὰ ἀλλ’ ἀνθρώπινα δίκαια οὐ ταὐτὰ πανταχοῦ, ἐπεὶ οὐδ’ αἱ πολιτεῖαι, ἀλλὰ μία μόνον πανταχοῦ κατὰ φύσιν ἡ ἀρίστη. τῶν δὲ δικαίων καὶ νομίμων ἕκαστον ὡσ τὰ καθόλου πρὸσ τὰ καθ’ ἕκαστα ἔχει·

τὰ μὲν γὰρ πραττόμενα πολλά, ἐκείνων δ’ ἕκαστον ἕν· καθόλου γάρ. διαφέρει δὲ τὸ ἀδίκημα καὶ τὸ ἄδικον καὶ τὸ δικαίωμα καὶ τὸ δίκαιον· ἄδικον μὲν γάρ ἐστι τῇ φύσει ἢ τάξει· αὐτὸ δὲ τοῦτο, ὅταν πραχθῇ, ἀδίκημά ἐστι, πρὶν δὲ πραχθῆναι, οὔπω, ἀλλ’ ἄδικον.

ὁμοίωσ δὲ καὶ δικαίωμα· καλεῖται δὲ μᾶλλον δικαιοπράγημα τὸ κοινόν, δικαίωμα δὲ τὸ ἐπανόρθωμα τοῦ ἀδικήματοσ. καθ’ ἕκαστον δὲ αὐτῶν, ποῖά τε εἴδη καὶ πόσα καὶ περὶ ποῖα τυγχάνει ὄντα, ὕστερον ἐπισκεπτέον. ὄντων δὲ τῶν δικαίων καὶ ἀδίκων τῶν εἰρημένων, ἀδικεῖ μὲν καὶ δικαιοπραγεῖ ὅταν ἑκών τισ αὐτὰ πράττῃ·

ὅταν δ’ ἄκων, οὔτ’ ἀδικεῖ οὔτε δικαιοπραγεῖ ἀλλ’ ἢ κατὰ συμβεβηκόσ· οἷσ γὰρ συμβέβηκε δικαίοισ εἶναι ἢ ἀδίκοισ, πράττουσιν. ἀδίκημα δὲ καὶ δικαιοπράγημα ὡρ́ισται τῷ ἑκουσίῳ καὶ ἀκουσίῳ· ὅταν γὰρ ἑκούσιον ᾖ, ψέγεται, ἅμα δὲ καὶ ἀδίκημα τότ’ ἐστίν·

ὥστ’ ἔσται τι ἄδικον μὲν ἀδίκημα δ’ οὔπω, ἂν μὴ τὸ ἑκούσιον προσῇ. λέγω δ’ ἑκούσιον μέν, ὥσπερ καὶ πρότερον εἴρηται, ὃ ἄν τισ τῶν ἐφ’ αὑτῷ ὄντων εἰδὼσ καὶ μὴ ἀγνοῶν πράττῃ μήτε ὃν μήτε ᾧ μήτε οὗ <ἕνεκα>, οἱο͂ν τίνα τύπτει καὶ τίνι καὶ τίνοσ ἕνεκα, κἀκείνων ἕκαστον μὴ κατὰ συμβεβηκὸσ μηδὲ βίᾳ ὥσπερ εἴ τισ λαβὼν τὴν χεῖρα αὐτοῦ τύπτοι ἕτερον, οὐχ ἑκών· οὐ γὰρ ἐπ’ αὐτῷ·

ἐνδέχεται δὲ τὸν τυπτόμενον πατέρα εἶναι, τὸν δ’ ὅτι μὲν ἄνθρωποσ ἢ τῶν παρόντων τισ γινώσκειν, ὅτι δὲ πατὴρ ἀγνοεῖν· ὁμοίωσ δὲ τὸ τοιοῦτον διωρίσθω καὶ ἐπὶ τοῦ οὗ ἕνεκα, καὶ περὶ τὴν πρᾶξιν ὅλην.

τὸ δὴ ἀγνοούμενον, ἢ μὴ ἀγνοούμενον μὲν μὴ ἐπ’ αὐτῷ δ’ ὄν, ἢ βίᾳ, ἀκούσιον. πολλὰ γὰρ καὶ τῶν φύσει ὑπαρχόντων εἰδότεσ καὶ πράττομεν καὶ πάσχομεν, ὧν οὐθὲν οὔθ’ ἑκούσιον οὔτ’ ἀκούσιόν ἐστιν, οἱο͂ν τὸ γηρᾶν ἢ ἀποθνήσκειν. ἔστι δ’ ὁμοίωσ ἐπὶ τῶν ἀδίκων καὶ τῶν δικαίων καὶ τὸ κατὰ συμβεβηκόσ·

καὶ γὰρ ἂν τὴν παρακαταθήκην ἀποδοίη τισ ἄκων καὶ διὰ φόβον, ὃν οὔτε δίκαια πράττειν οὔτε δικαιοπραγεῖν φατέον ἀλλ’ ἢ κατὰ συμβεβηκόσ. ὁμοίωσ δὲ καὶ τὸν ἀναγκαζόμενον καὶ ἄκοντα τὴν παρακαταθήκην μὴ ἀποδιδόντα κατὰ συμβεβηκὸσ φατέον ἀδικεῖν καὶ τὰ ἄδικα πράττειν. τῶν δὲ ἑκουσίων τὰ μὲν προελόμενοι πράττομεν τὰ δ’ οὐ προελόμενοι, προελόμενοι μὲν ὅσα προβουλευσάμενοι, ἀπροαίρετα δὲ ὅσ’ ἀπροβούλευτα.

τριῶν δὴ οὐσῶν βλαβῶν τῶν ἐν ταῖσ κοινωνίαισ, τὰ μὲν μετ’ ἀγνοίασ ἁμαρτήματά ἐστιν, ὅταν μήτε ὃν μήτε ὃ μήτε ᾧ μήτε οὗ ἕνεκα ὑπέλαβε πράξῃ·

ἢ γὰρ οὐ βάλλειν ἢ οὐ τούτῳ ἢ οὐ τοῦτον ἢ οὐ τούτου ἕνεκα ᾠήθη, ἀλλὰ συνέβη οὐχ οὗ ἕνεκα ᾠήθη, οἱο͂ν οὐχ ἵνα τρώσῃ ἀλλ’ ἵνα κεντήσῃ, ἢ οὐχ ὅν, ἢ οὐχ ᾧ. ὅταν μὲν οὖν παραλόγωσ ἡ βλάβη γένηται, ἀτύχημα· ὅταν δὲ μὴ παραλόγωσ, ἄνευ δὲ κακίασ, ἁμάρτημα ἁμαρτάνει μὲν γὰρ ὅταν ἡ ἀρχὴ ἐν αὐτῷ ᾖ τῆσ αἰτίασ, ἀτυχεῖ δ’ ὅταν ἔξωθεν·

ὅταν δὲ εἰδὼσ μὲν μὴ προβουλεύσασ δέ, ἀδίκημα, οἱο͂ν ὅσα τε διὰ θυμὸν καὶ ἄλλα πάθη, ὅσα ἀναγκαῖα ἢ φυσικὰ συμβαίνει τοῖσ ἀνθρώποισ· ταῦτα γὰρ βλάπτοντεσ καὶ ἁμαρτάνοντεσ ἀδικοῦσι μέν, καὶ ἀδικήματά ἐστιν, οὐ μέντοι πω ἄδικοι διὰ ταῦτα οὐδὲ πονηροί·

οὐ γὰρ διὰ μοχθηρίαν ἡ βλάβη· ὅταν δ’ ἐκ προαιρέσεωσ, ἄδικοσ καὶ μοχθηρόσ.

διὸ καλῶσ τὰ ἐκ θυμοῦ οὐκ ἐκ προνοίασ κρίνεται· οὐ γὰρ ἄρχει ὁ θυμῷ ποιῶν, ἀλλ’ ὁ ὀργίσασ. ἔτι δὲ οὐδὲ περὶ τοῦ γενέσθαι ἢ μὴ ἀμφισβητεῖται, ἀλλὰ περὶ τοῦ δικαίου· ἐπὶ φαινομένῃ γὰρ ἀδικίᾳ ἡ ὀργή ἐστιν. οὐ γὰρ ὥσπερ ἐν τοῖσ συναλλάγμασι περὶ τοῦ γενέσθαι ἀμφισβητοῦσιν, ὧν ἀνάγκη τὸν ἕτερον εἶναι μοχθηρόν, ἂν μὴ διὰ λήθην αὐτὸ δρῶσιν· ἀλλ’ ὁμολογοῦντεσ περὶ τοῦ πράγματοσ, περὶ δὲ τοῦ ποτέρωσ δίκαιον ἀμφισβητοῦσιν ὁ δ’ ἐπιβουλεύσασ οὐκ ἀγνοεῖ, ὥστε ὃ μὲν οἰέται ἀδικεῖσθαι, ὃ δ’ οὔ.

ἐὰν δ’ ἐκ προαιρέσεωσ βλάψῃ, ἀδικεῖ·

καὶ κατὰ ταῦτ’ ἤδη τὰ ἀδικήματα ὁ ἀδικῶν ἄδικοσ, ὅταν παρὰ τὸ ἀνάλογον ᾖ ἢ παρὰ τὸ ἴσον. ὁμοίωσ δὲ καὶ δίκαιοσ, ὅταν προελόμενοσ δικαιοπραγῇ· πράττῃ.

τῶν δ’ ἀκουσίων τὰ μέν ἐστι συγγνωμονικὰ τὰ δ’ οὐ συγγνωμονικά. ὅσα μὲν γὰρ μὴ μόνον ἀγνοοῦντεσ ἀλλὰ καὶ δι’ ἄγνοιαν ἁμαρτάνουσι, συγγνωμονικά, ὅσα δὲ μὴ δι’ ἄγνοιαν, ἀλλ’ ἀγνοοῦντεσ μὲν διὰ πάθοσ δὲ μήτε φυσικὸν μήτ’ ἀνθρώπινον, οὐ συγγνωμονικά. ἀπορήσειε δ’ ἄν τισ, εἰ ἱκανῶσ διώρισται περὶ τοῦ ἀδικεῖσθαι καὶ ἀδικεῖν, πρῶτον μὲν εἰ ἔστιν ὥσπερ Εὐριπίδησ εἴρηκε, λέγων ἀτόπωσ μητέρα κατέκταν τὴν ἐμήν, βραχὺσ λόγοσ.

ἑκὼν ἑκοῦσαν, ἢ <οὐχ> ἑκοῦσαν οὐχ ἑκών; πότερον γὰρ ὡσ ἀληθῶσ ἔστιν ἑκόντα ἀδικεῖσθαι, ἢ οὒ ἀλλ’ ἀκούσιον ἅπαν, ὥσπερ καὶ τὸ ἀδικεῖν πᾶν ἑκούσιον;

καὶ ἆρα πᾶν οὕτωσ ἢ ἐκείνωσ, ὥσπερ καὶ τὸ ἀδικεῖν πᾶν ἑκούσιον, ἢ τὸ μὲν ἑκούσιον τὸ δ’ ἀκούσιον; ὁμοίωσ δὲ καὶ ἐπὶ τοῦ δικαιοῦσθαι· τὸ γὰρ δικαιοπραγεῖν πᾶν ἑκούσιον· ὥστ’ εὔλογον ἀντικεῖσθαι ὁμοίωσ καθ’ ἑκάτερον, τό τ’ ἀδικεῖσθαι καὶ δικαιοῦσθαι ἢ ἑκούσιον ἢ ἀκούσιον εἶναι. ἄτοπον δ’ ἂν δόξειε καὶ ἐπὶ τοῦ δικαιοῦσθαι, εἰ πᾶν ἑκούσιον·

ἔνιοι γὰρ δικαιοῦνται οὐχ ἑκόντεσ. ἔπειτα καὶ τόδε διαπορήσειεν ἄν τισ, πότερον ὁ τὸ ἄδικον πεπονθὼσ ἀδικεῖται πᾶσ, ἢ ὥσπερ καὶ ἐπὶ τοῦ πράττειν, καὶ ἐπὶ τοῦ πάσχειν ἐστίν· κατὰ συμβεβηκὸσ γὰρ ἐνδέχεται ἐπ’ ἀμφοτέρων μεταλαμβάνειν τῶν δικαίων·

ὁμοίωσ δὲ δῆλον ὅτι καὶ ἐπὶ τῶν ἀδίκων· οὐ γὰρ ταὐτὸν τὸ τἄδικα πράττειν τῷ ἀδικεῖν οὐδὲ τὸ ἄδικα πάσχειν τῷ ἀδικεῖσθαι· ὁμοίωσ δὲ καὶ ἐπὶ τοῦ δικαιοπραγεῖν καὶ δικαιοῦσθαι· ἀδύνατον γὰρ ἀδικεῖσθαι μὴ ἀδικοῦντοσ ἢ δικαιοῦσθαι μὴ δικαιοπραγοῦντοσ. εἰ δ’ ἐστὶν ἁπλῶσ τὸ ἀδικεῖν τὸ βλάπτειν ἑκόντα τινά, τὸ δ’ ἑκόντα εἰδότα καὶ ὃν καὶ ᾧ καὶ ὥσ, ὁ δ’ ἀκρατὴσ ἑκὼν βλάπτει αὐτὸσ αὑτόν, ἑκών τ’ ἂν ἀδικοῖτο κἂν ἐνδέχοιτο αὐτὸσ αὑτὸν ἀδικεῖν.

ἔστι δὲ καὶ τοῦτο ἓν τῶν ἀπορουμένων, εἰ ἐνδέχεται αὐτὸν αὑτὸν ἀδικεῖν. ἔτι ἑκὼν ἄν τισ δι’ ἀκρασίαν ὑπ’ ἄλλου βλάπτοιτο ἑκόντοσ, ὥστ’ εἰή ἂν ἑκόντ’ ἀδικεῖσθαι. ἢ οὐκ ὀρθὸσ ὁ διορισμόσ, ἀλλὰ προσθετέον τῷ βλάπτειν εἰδότα καὶ ὃν καὶ ᾧ καὶ ὣσ τὸ παρὰ τὴν ἐκείνου βούλησιν;

βλάπτεται μὲν οὖν τισ ἑκὼν καὶ τἄδικα πάσχει, ἀδικεῖται δ’ οὐδεὶσ ἑκών·

οὐδεὶσ γὰρ βούλεται, οὐδ’ ὁ ἀκρατήσ, ἀλλὰ παρὰ τὴν βούλησιν πράττει· οὔτε γὰρ βούλεται οὐδεὶσ ὃ μὴ οἰέται εἶναι σπουδαῖον, ὅ τε ἀκρατὴσ οὐχ ἃ οἰέται δεῖν πράττειν πράττει. ὁ δὲ τὰ αὑτοῦ διδούσ, ὥσπερ Ὅμηρόσ φησι δοῦναι τὸν Γλαῦκον τῷ Διομήδει χρύσεα χαλκείων, ἑκατόμβοι’ ἐννεαβοίων, οὐκ ἀδικεῖται· ἐπ’ αὐτῷ γάρ ἐστι τὸ διδόναι, τὸ δ’ ἀδικεῖσθαι οὐκ ἐπ’ αὐτῷ, ἀλλὰ τὸν ἀδικοῦντα δεῖ ὑπάρχειν.

περὶ μὲν οὖν τοῦ ἀδικεῖσθαι, ὅτι οὐχ ἑκούσιον, δῆλον. ἔτι δ’ ὧν προειλόμεθα δύ’ ἔστιν εἰπεῖν, πότερόν ποτ’ ἀδικεῖ ὁ νείμασ παρὰ τὴν ἀξίαν τὸ πλέον ἢ ὁ ἔχων, καὶ εἰ ἔστιν αὐτὸν αὑτὸν ἀδικεῖν.

εἰ γὰρ ἐνδέχεται τὸ πρότερον λεχθὲν καὶ ὁ διανέμων ἀδικεῖ ἀλλ’ οὐχ ὁ ἔχων τὸ πλέον, εἴ τισ πλέον αὑτοῦ ἑτέρῳ νέμει εἰδὼσ καὶ ἑκών, οὗτοσ αὐτὸσ αὑτὸν ἀδικεῖ· ὅπερ δοκοῦσιν οἱ μέτριοι ποιεῖν·

ὁ γὰρ ἐπιεικὴσ ἐλαττωτικόσ ἐστιν. ἢ οὐδὲ τοῦτο ἁπλοῦν; ἑτέρου γὰρ ἀγαθοῦ, εἰ ἔτυχεν, πλεονεκτεῖ, οἱο͂ν δόξησ ἢ τοῦ ἁπλῶσ καλοῦ. ἔτι λύεται κατὰ τὸν διορισμὸν τοῦ ἀδικεῖν· οὐδὲν γὰρ παρὰ τὴν αὑτοῦ πάσχει βούλησιν, ὥστε οὐκ ἀδικεῖται διά γε τοῦτο, ἀλλ’ εἴπερ, βλάπτεται μόνον. φανερὸν δὲ ὅτι καὶ ὁ διανέμων ἀδικεῖ, ἀλλ’ οὐχ ὁ τὸ πλέον ἔχων ἀεί·

οὐ γὰρ ᾧ τὸ ἄδικον ὑπάρχει ἀδικεῖ, ἀλλ’ ᾧ τὸ ἑκόντα τοῦτο ποιεῖν· τοῦτο δ’ ὅθεν ἡ ἀρχὴ τῆσ πράξεωσ, ἥ ἐστιν ἐν τῷ διανέμοντι ἀλλ’ οὐκ ἐν τῷ λαμβάνοντι. ἔτι ἐπεὶ πολλαχῶσ τὸ ποιεῖν λέγεται, καὶ ἔστιν ὡσ τὰ ἄψυχα κτείνει καὶ ἡ χεὶρ καὶ ὁ οἰκέτησ ἐπιτάξαντοσ, οὐκ ἀδικεῖ μέν, ποιεῖ δὲ τὰ ἄδικα. ἔτι εἰ μὲν ἀγνοῶν ἔκρινεν, οὐκ ἀδικεῖ κατὰ τὸ νομικὸν δίκαιον οὐδ’ ἄδικοσ ἡ κρίσισ ἐστίν, ἔστι δ’ ὡσ ἄδικοσ·

ἕτερον γὰρ τὸ νομικὸν δίκαιον καὶ τὸ πρῶτον· εἰ δὲ γινώσκων ἔκρινεν ἀδίκωσ, πλεονεκτεῖ καὶ αὐτὸσ ἢ χάριτοσ ἢ τιμωρίασ. ὥσπερ οὖν κἂν εἴ τισ μερίσαιτο τοῦ ἀδικήματοσ, καὶ ὁ διὰ ταῦτα κρίνασ ἀδίκωσ πλέον ἔχει·

καὶ γὰρ ἐπ’ ἐκείνῳ τὸν ἀγρὸν κρίνασ οὐκ ἀγρὸν ἀλλ’ ἀργύριον ἔλαβεν. οἱ δ’ ἄνθρωποι ἐφ’ ἑαυτοῖσ οἰόνται εἶναι τὸ ἀδικεῖν· διὸ καὶ τὸ δίκαιον εἶναι ῥᾴδιον.

τὸ δ’ οὐκ ἔστιν· συγγενέσθαι μὲν γὰρ τῇ τοῦ γείτονοσ καὶ πατάξαι τὸν πλησίον καὶ δοῦναι τῇ χειρὶ τὸ ἀργύριον ῥᾴδιον καὶ ἐπ’ αὐτοῖσ, ἀλλὰ τὸ ὡδὶ ἔχοντασ ταῦτα ποιεῖν οὔτε ῥᾴδιον οὔτ’ ἐπ’ αὐτοῖσ. ὁμοίωσ δὲ καὶ τὸ γνῶναι τὰ δίκαια καὶ τὰ ἄδικα οὐδὲν οἰόνται σοφὸν εἶναι, ὅτι περὶ ὧν οἱ νόμοι λέγουσιν οὐ χαλεπὸν συνιέναι ἀλλ’ οὐ ταῦτ’ ἐστὶ τὰ δίκαια ἀλλ’ ἢ κατὰ συμβεβηκόσ· ἀλλὰ πῶσ πραττόμενα καὶ πῶσ νεμόμενα δίκαια, τοῦτο δὴ πλέον ἔργον ἢ τὰ ὑγιεινὰ εἰδέναι·

ἐπεὶ κἀκεῖ μέλι καὶ οἶνον καὶ ἐλλέβορον καὶ καῦσιν καὶ τομὴν εἰδέναι ῥᾴδιον, ἀλλὰ πῶσ δεῖ νεῖμαι πρὸσ ὑγίειαν καὶ τίνι καὶ πότε, τοσοῦτον ἔργον ὅσον ἰατρὸν εἶναι. δι’ αὐτὸ δὲ τοῦτο καὶ τοῦ δικαίου οἰόνται εἶναι οὐδὲν ἧττον τὸ ἀδικεῖν, ὅτι οὐχ ἧττον ὁ δίκαιοσ ἀλλὰ καὶ μᾶλλον δύναιτ’ ἂν ἕκαστον πρᾶξαι τούτων·

καὶ γὰρ συγγενέσθαι γυναικὶ καὶ πατάξαι· καὶ ὁ ἀνδρεῖοσ τὴν ἀσπίδα ἀφεῖναι καὶ στραφεὶσ ἐφ’ ὁποτεραοῦν τρέχειν.

ἀλλὰ τὸ δειλαίνειν καὶ ἀδικεῖν οὐ τὸ ταῦτα ποιεῖν ἐστί, πλὴν κατὰ συμβεβηκόσ, ἀλλὰ τὸ ὡδὶ ἔχοντα ταῦτα ποιεῖν, ὥσπερ καὶ τὸ ἰατρεύειν καὶ τὸ ὑγιάζειν οὐ τὸ τέμνειν ἢ μὴ τέμνειν ἢ φαρμακεύειν ἢ μὴ φαρμακεύειν ἐστίν, ἀλλὰ τὸ ὡδί. ἔστι δὲ τὰ δίκαια ἐν τούτοισ οἷσ μέτεστι τῶν ἁπλῶσ ἀγαθῶν, ἔχουσι δ’ ὑπερβολὴν ἐν τούτοισ καὶ ἔλλειψιν· τοῖσ μὲν γὰρ οὐκ ἔστιν ὑπερβολὴ αὐτῶν, οἱο͂ν ἴσωσ τοῖσ θεοῖσ, τοῖσ δ’ οὐδὲν μόριον ὠφέλιμον, τοῖσ ἀνιάτωσ κακοῖσ, ἀλλὰ πάντα βλάπτει, τοῖσ δὲ μέχρι τοῦ·

διὰ τοῦτ’ ἀνθρώπινόν ἐστιν.

περὶ δὲ ἐπιεικείασ καὶ τοῦ ἐπιεικοῦσ, πῶσ ἔχει ἡ μὲν ἐπιείκεια πρὸσ δικαιοσύνην τὸ δ’ ἐπιεικὲσ πρὸσ τὸ δίκαιον, ἐχόμενόν ἐστιν εἰπεῖν. οὔτε γὰρ ὡσ ταὐτὸν ἁπλῶσ οὔθ’ ὡσ ἕτερον τῷ γένει φαίνεται σκοπουμένοισ· ἐπαινοῦμεν καὶ ἄνδρα τὸν τοιοῦτον, ὥστε καὶ ἐπὶ τὰ ἄλλα ἐπαινοῦντεσ μεταφέρομεν ἀντὶ τοῦ ἀγαθοῦ, τὸ ἐπιεικέστερον ὅτι βέλτιον δηλοῦντεσ·

ὁτὲ δὲ τῷ λόγῳ ἀκολουθοῦσι φαίνεται ἄτοπον εἰ τὸ ἐπιεικὲσ παρὰ τὸ δίκαιόν τι ὂν ἐπαινετόν ἐστιν·

ἢ γὰρ τὸ δίκαιον οὐ σπουδαῖον, ἢ τὸ ἐπιεικὲσ οὐ δίκαιον, εἰ ἄλλο· ἢ εἰ ἄμφω σπουδαῖα, ταὐτόν ἐστιν.

ἡ μὲν οὖν ἀπορία σχεδὸν συμβαίνει διὰ ταῦτα περὶ τὸ ἐπιεικέσ, ἔχει δ’ ἅπαντα τρόπον τινὰ ὀρθῶσ καὶ οὐδὲν ὑπεναντίον ἑαυτοῖσ· τό τε γὰρ ἐπιεικὲσ δικαίου τινὸσ ὂν βέλτιόν ἐστι δίκαιον, καὶ οὐχ ὡσ ἄλλο τι γένοσ ὂν βέλτιόν ἐστι τοῦ δικαίου. ταὐτὸν ἄρα δίκαιον καὶ ἐπιεικέσ, καὶ ἀμφοῖν σπουδαίοιν ὄντοιν κρεῖττον τὸ ἐπιεικέσ.

ποιεῖ δὲ τὴν ἀπορίαν ὅτι τὸ ἐπιεικὲσ δίκαιον μέν ἐστιν, οὐ τὸ κατὰ νόμον δέ, ἀλλ’ ἐπανόρθωμα νομίμου δικαίου. αἴτιον δ’ ὅτι ὁ μὲν νόμοσ καθόλου πᾶσ, περὶ ἐνίων δ’ οὐχ οἱο͂́ν τε ὀρθῶσ εἰπεῖν καθόλου. ἐν οἷσ οὖν ἀνάγκη μὲν εἰπεῖν καθόλου, μὴ οἱο͂́ν τε δὲ ὀρθῶσ, τὸ ὡσ ἐπὶ τὸ πλέον λαμβάνει ὁ νόμοσ, οὐκ ἀγνοῶν τὸ ἁμαρτανόμενον. καὶ ἔστιν οὐδὲν ἧττον ὀρθόσ·

τὸ γὰρ ἁμάρτημα οὐκ ἐν τῷ νόμῳ οὐδ’ ἐν τῷ νομοθέτῃ ἀλλ’ ἐν τῇ φύσει τοῦ πράγματόσ ἐστιν· εὐθὺσ γὰρ τοιαύτη ἡ τῶν πρακτῶν ὕλη ἐστίν. ὅταν οὖν λέγῃ μὲν ὁ νόμοσ καθόλου, συμβῇ δ’ ἐπὶ τούτου παρὰ τὸ καθόλου, τότε ὀρθῶσ ἔχει, ᾗ παραλείπει ὁ νομοθέτησ καὶ ἥμαρτεν ἁπλῶσ εἰπών, ἐπανορθοῦν τὸ ἐλλειφθέν, ὃ κἂν ὁ νομοθέτησ αὐτὸσ ἂν εἶπεν ἐκεῖ παρών, καὶ εἰ ᾔδει, ἐνομοθέτησεν.

διὸ δίκαιον μέν ἐστι, καὶ βέλτιόν τινοσ δικαίου, οὐ τοῦ ἁπλῶσ δὲ ἀλλὰ τοῦ διὰ τὸ ἁπλῶσ ἁμαρτήματοσ. καὶ ἔστιν αὕτη ἡ φύσισ ἡ τοῦ ἐπιεικοῦσ, ἐπανόρθωμα νόμου, ᾗ ἐλλείπει διὰ τὸ καθόλου.

τοῦτο γὰρ αἴτιον καὶ τοῦ μὴ πάντα κατὰ νόμον εἶναι, ὅτι περὶ ἐνίων ἀδύνατον θέσθαι νόμον, ὥστε ψηφίσματοσ δεῖ. τοῦ γὰρ ἀορίστου ἀόριστοσ καὶ ὁ κανών ἐστιν, ὥσπερ καὶ τῆσ Λεσβίασ οἰκοδομίασ ὁ μολίβδινοσ κανών· πρὸσ γὰρ τὸ σχῆμα τοῦ λίθου μετακινεῖται καὶ οὐ μένει ὁ κανών, καὶ τὸ ψήφισμα πρὸσ τὰ πράγματα.

τί μὲν οὖν ἐστὶ τὸ ἐπιεικέσ, καὶ ὅτι δίκαιον καὶ τινὸσ βέλτιον δικαίου, δῆλον. φανερὸν δ’ ἐκ τούτου καὶ ὁ ἐπιεικὴσ τίσ ἐστιν· ὁ γὰρ τῶν τοιούτων προαιρετικὸσ καὶ πρακτικόσ, καὶ ὁ μὴ ἀκριβοδίκαιοσ ἐπὶ τὸ χεῖρον ἀλλ’ ἐλαττωτικόσ, καίπερ ἔχων τὸν νόμον βοηθόν, ἐπιεικήσ ἐστι, καὶ ἡ ἕξισ αὕτη ἐπιείκεια, δικαιοσύνη τισ οὖσα καὶ οὐχ ἑτέρα τισ ἕξισ.

πότερον δ’ ἐνδέχεται ἑαυτὸν ἀδικεῖν ἢ οὔ, φανερὸν ἐκ τῶν εἰρημένων.

τὰ μὲν γάρ ἐστι τῶν δικαίων τὰ κατὰ πᾶσαν ἀρετὴν ὑπὸ τοῦ νόμου τεταγμένα, οἱο͂ν οὐ κελεύει ἀποκτιννύναι ἑαυτὸν ὁ νόμοσ, ἃ δὲ μὴ κελεύει, ἀπαγορεύει.

ἔτι ὅταν παρὰ τὸν νόμον βλάπτῃ μὴ ἀντιβλάπτων ἑκών, ἀδικεῖ, ἑκὼν δὲ ὁ εἰδὼσ καὶ ὃν καὶ ᾧ· ὁ δὲ δι’ ὀργὴν ἑαυτὸν σφάττων ἑκὼν τοῦτο δρᾷ παρὰ τὸν ὀρθὸν λόγον, ὃ οὐκ ἐᾷ ὁ νόμοσ· ἀδικεῖ ἄρα.

ἀλλὰ τίνα; ἢ τὴν πόλιν, αὑτὸν δ’ οὔ; ἑκὼν γὰρ πάσχει, ἀδικεῖται δ’ οὐδεὶσ ἑκών. διὸ καὶ ἡ πόλισ ζημιοῖ, καί τισ ἀτιμία πρόσεστι τῷ ἑαυτὸν διαφθείραντι ὡσ τὴν πόλιν ἀδικοῦντι. ἔτι καθ’ ὃ ἄδικοσ μόνον ὁ ἀδικῶν καὶ μὴ ὅλωσ φαῦλοσ, οὐκ ἔστιν ἀδικῆσαι ἑαυτόν τοῦτο γὰρ ἄλλοσ ἐκείνου· ἔστι γάρ πωσ ὁ ἄδικοσ οὕτω πονηρὸσ ὥσπερ ὁ δειλόσ, οὐχ ὡσ ὅλην ἔχων τὴν πονηρίαν, ὥστ’ οὐδὲ κατὰ ταύτην ἀδικεῖ·

ἅμα γὰρ ἂν τῷ αὐτῷ εἰή ἀφῃρῆσθαι καὶ προσκεῖσθαι τὸ αὐτό· τοῦτο δὲ ἀδύνατον, ἀλλ’ ἀεὶ ἐν πλείοσιν ἀνάγκη εἶναι τὸ δίκαιον καὶ τὸ ἄδικον. ἔτι δὲ ἑκούσιόν τε καὶ ἐκ προαιρέσεωσ καὶ πρότερον·

ὁ γὰρ διότι ἔπαθε καὶ τὸ αὐτὸ ἀντιποιῶν οὐ δοκεῖ ἀδικεῖν· αὐτὸσ δ’ αὑτόν, ταὐτὰ ἅμα καὶ πάσχει καὶ ποιεῖ. ἔτι εἰή ἂν ἑκόντα ἀδικεῖσθαι. πρὸσ δὲ τούτοισ, ἄνευ τῶν κατὰ μέροσ ἀδικημάτων οὐδεὶσ ἀδικεῖ, μοιχεύει δ’ οὐδεὶσ τὴν ἑαυτοῦ οὐδὲ τοιχωρυχεῖ τὸν ἑαυτοῦ τοῖχον οὐδὲ κλέπτει τὰ αὑτοῦ. ὅλωσ δὲ λύεται τὸ αὑτὸν ἀδικεῖν καὶ κατὰ τὸν διορισμὸν τὸν περὶ τοῦ ἑκουσίωσ ἀδικεῖσθαι. φανερὸν δὲ καὶ ὅτι ἄμφω μὲν φαῦλα, καὶ τὸ ἀδικεῖσθαι καὶ τὸ ἀδικεῖν τὸ μὲν γὰρ ἔλαττον τὸ δὲ πλέον ἔχειν ἐστὶ τοῦ μέσου καὶ ὥσπερ ὑγιεινὸν μὲν ἐν ἰατρικῇ, εὐεκτικὸν δὲ ἐν γυμναστικῇ·

ἀλλ’ ὅμωσ χεῖρον τὸ ἀδικεῖν·

τὸ μὲν γὰρ ἀδικεῖν μετὰ κακίασ καὶ ψεκτόν, καὶ κακίασ ἢ τῆσ τελείασ καὶ ἁπλῶσ ἢ ἐγγύσ οὐ γὰρ ἅπαν τὸ ἑκούσιον μετὰ ἀδικίασ, τὸ δ’ ἀδικεῖσθαι ἄνευ κακίασ καὶ ἀδικίασ. καθ’ αὑτὸ μὲν οὖν τὸ ἀδικεῖσθαι ἧττον φαῦλον, κατὰ συμβεβηκὸσ δ’ οὐδὲν κωλύει μεῖζον εἶναι κακόν.

ἀλλ’ οὐδὲν μέλει τῇ τέχνῃ, ἀλλὰ πλευρῖτιν λέγει μείζω νόσον προσπταίσματοσ· καίτοι γένοιτ’ ἄν ποτε θάτερον κατὰ συμβεβηκόσ, εἰ προσπταίσαντα διὰ τὸ πεσεῖν συμβαίη ὑπὸ τῶν πολεμίων ληφθῆναι ἢ ἀποθανεῖν.

κατὰ μεταφορὰν δὲ καὶ ὁμοιότητα ἔστιν οὐκ αὐτῷ πρὸσ αὑτὸν δίκαιον ἀλλὰ τῶν αὐτοῦ τισίν, οὐ πᾶν δὲ δίκαιον ἀλλὰ τὸ δεσποτικὸν ἢ τὸ οἰκονομικόν. ἐν τούτοισ γὰρ τοῖσ λόγοισ διέστηκε τὸ λόγον ἔχον μέροσ τῆσ ψυχῆσ πρὸσ τὸ ἄλογον· εἰσ ἃ δὴ βλέπουσι καὶ δοκεῖ εἶναι ἀδικία πρὸσ αὑτόν, ὅτι ἐν τούτοισ ἔστι πάσχειν τι παρὰ τὰσ ἑαυτῶν ὀρέξεισ·

ὥσπερ οὖν ἄρχοντι καὶ ἀρχομένῳ εἶναι πρὸσ ἄλληλα δίκαιόν τι καὶ τούτοισ.

περὶ μὲν οὖν δικαιοσύνησ καὶ τῶν ἄλλων, τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν, διωρίσθω τὸν τρόπον τοῦτον.

상위

Aristotle (아리스토텔레스)

목록

일치하는 문장이 없습니다.

SEARCH

MENU NAVIGATION